Cinnaber: kenmerken en werking

Cinnaber kennen de meeste mensen waarschijnlijk beter onder de naam vermiljoen, de briljant helderrode kleurstof die vroeger werd gebruikt in schilderijen.

Cinnaber wordt ook wel drakenbloed of cinnabariet genoemd. Het dankt zijn mooie rode kleur aan kwik.

Cinnaber is het belangrijkste kwikerts. Zuivere kwik is giftig, vooral door dampen die bij verhitting vrijkomen. Vanwege de slechte ventilatie in de kwikmijnen kregen veel mijnwerkers gezondheidsklachten. Sommigen moesten dit zelfs met hun leven bekopen.

Bij kamertemperatuur is kwik echter ongevaarlijk zolang het gebonden is aan zwavel of ingekapseld is in andere mineralen. Dat is het geval bij cinnaber. Daardoor kun je dit mineraal gerust gebruiken.
Wel is het verstandig om het slechts korte tijd te gebruiken. Bewaar de steen koel en was na gebruik je handen.

Dat cinnaber zo belangrijk was in de schilderkunst, is te zien aan de vele namen waaronder cinnaber als pigment verkrijgbaar was: (berg)zinnober, Chinees rood, cinnabar, mercurblende, minium, kwikzilversulfiderood. Tegenwoordig wordt vermiljoen kunstmatig vervaardigd.

In de edelsteentherapie is cinnaber een belangrijke heelsteen. Er wordt ook veel gewerkt met cinnaberkwarts. In die steen is het kwik ingekapseld in kwarts, waardoor het gebruik extra veilig is. Bovendien versterkt het omringende kwarts de werking van de cinnaber.

Edelsteentherapeuten gebruiken cinnaber en cinnaberkwarts om een lichamelijke of geestelijke doorbraak te bewerkstelligen, om ongebruikte reserves aan te spreken en het bloed te zuiveren.

Herkomst van de naam

De naam cinnaber is ontstaan uit het Middel-Engelse woord cynoper. Dat woord is ontleend aan het Latijnse cinnabaris. En dat is op zijn beurt ontleend aan het Griekse kinnabari.

De naam cinnabar is ontleend aan de drakenbloedboom (foto: Boris Khvostichenko)Kinnabari is verwant aan het Perzische zanzifrah en het Arabische zinjafr. Het woord verwees waarschijnlijk naar de rode boomschors van de drakenbloedboom (Dracaena cinnabari), die groeide op het Arabisch schiereiland. Vermaling van die schors leverde een roodachtig sap op, dat bekend staat als drakenbloed.
De naam van de boomschors werd al in de Oudheid overgedragen op het mineraal.

Vermiljoen komt van het Latijnse woord vermiculus ('wormpje, kleine worm'). Men haalde twee pigmenten door elkaar: cinnaber en een ander rood pigment gemaakt van geplette luizen.

Minium, de Romeinse naam voor cinnaber, kennen we tegenwoordig nog als (oranjerode) menie, eigenlijk een loodverbinding.

Cinnaber door de eeuwen heen

Cinnaber is al duizenden jaren een geliefd materiaal, vooral als pigment. Er waren weinig natuurlijke pigmenten die zo'n mooie helderrode kleur hadden en kleurecht waren. Bewijs hiervoor zijn de vele archeologische vondsten van cinnaber als kleurstof op graven in Spanje, Assyrië, India, Ethiopië, Peru en andere landen. Veel vondsten dateren uit het 5e millennium v.Chr.

De oudst bekende vondst werd gedaan in noord-Israël bij de kibboets Kfar HaHoresh. Dit betreft een schedel uit de jonge steentijd (neolithicum, circa 11.000-3000 v.Chr.), beschilderd met cinnaber.

Vaas van cinnaber, China, ca. 1900. Adilnor Collection, Zweden (foto: Danieliness)In China wordt het mineraal cinnaber (zhu sha) al 4000 jaar gebruikt als medicijn en als pigment. Ook werd het graag gebruikt om kleine beeldjes uit te snijden.

In de Chinese geneeskunde wordt cinnaber op de Dãn tián-punten (net onder de navel, op het hart, tussen de wenkbrauwen) gelegd, of vermalen en vermengd met kruiden inwendig en uitwendig gebruikt. Men wist dat cinnaber bij inwendig gebruik het leven kon verlengen, maar dat een juiste dosering cruciaal was.

Dãn tián betekent letterlijk 'cinnaberveld'. Een eerste beschrijving ervan is gevonden in de Laozi zhongjing, een Taoïstische tekst over meditatietechnieken uit de 3e eeuw n.Chr.

Chinees lakwerk (kasten, dozen, eetstokjes, enz.) heeft vaak de kleur rood. Rood staat voor vrolijkheid, voorspoed en geluk. De kleur werd traditioneel met pigment van cinnaber bereid. Tegenwoordig zijn er veel alternatieve rode kleurstoffen beschikbaar, inclusief rood plastic.

In Europa waren veel cinnabermijnen. De mijnen bij Šuplja Stena (Servië) dateren van ca. 3500-2800 v.Chr. De cinnabermijnen in Sisapo (= Almadén) in zuid-Spanje zijn 4000 jaar in gebruik geweest. Misdadigers werden naar de kwikmijnen gestuurd om de kostbare grondstof te delven.

Door de cinnaber te vermalen en te wassen, maakte men er pigment van. Door de cinnaber te verhitten, kon het helpen bij de extractie van edele metalen (goud en zilver) uit ruwe erts. Na verhitting hecht het kwik uit de cinnaber zich aan het gewenste edelmetaal (amalgaamvorming).

De Griekse filosoof Theophrastus (371-287 v.Chr.), leerling van Aristoteles, gebruikte in 315 v.Chr. als eerste de term cinnaber (kinnabari) als aanduiding van de rode kleur.

De Romeinen (ca. 750 v.Chr.-450 n.Chr.) gebruikten cinnaber als medicijn tegen geslachtsziekten (soa's) en trachoom, ontsteking van het bindvlies van het oog.

Cinnaber was ook de basis voor rode inkt. Dat geldt ook voor de inkt die gevonden is op de Dode Zee-rollen (ca. 250 v.Chr. tot ca. 50 n.Chr.). De rode inkt die bij het schrijven en versieren van middeleeuwse boeken is gebruikt, is meestal op basis van cinnaber.

Gewaad van Heilige Hieronymus is gekleurd met cinnaberpigment. Schilderij van Massacio, National Gallery, Londen (foto: Wikimedia Commons)Een mooi voorbeeld van het gebruik van cinnaberpigment is het gewaad van de heilige Hieronymus, links op het schilderij van Masaccio uit 1428 (zie afbeelding).

In de Middeleeuwen, vanaf de 14e eeuw, werd cinnaber gebruikt bij het vervaardigen van spiegels. Een mengsel van tin en kwik (in een verhouding van 3:1) werd op een hete glasplaat aangebracht.

Hoewel de spiegels goed voldeden, waren ze erg duur. De productie was bovendien bewerkelijk, de grondstoffen waren duur. En het bleek bovendien giftig en gevaarlijk te zijn. In Nederland werd deze methode verboden in de tweede helft van de 19e eeuw. Tegenwoordig worden er voor spiegels zilververbindingen gebruikt.

Tot in de 17e eeuw waren cinnaber en vermiljoen aanduidingen van hetzelfde materiaal. In de 18e eeuw werd vermiljoen gangbaar voor de kleur, terwijl cinnaber voor het mineraal gebruikt bleef worden.

In de schilderkunst kleefde aan het gebruik van vermiljoen de grote nadelen. Het was duur en de kwaliteit was wisselvallig. Cinnaber uit sommige vindplaatsen bevatte sporen chloride; daardoor verkleurde het pigment donker. Ook onder vochtige omstandigheden werd het pigment donker, en het was moeilijk te mengen met andere pigmenten.

Bovendien bleek vermiljoen bij langdurig gebruik giftig, vooral bij inwendig gebruik. Schilders kregen het pigment in hun lichaam vanwege de neiging om hun penseel met de lippen in model te brengen.

Cinnaber bleef tot in de 19e eeuw belangrijk als grondstof voor kwik. Dat werd gebruikt bij de winning en bewerking van delfstoffen (metallurgie), maar ook als purgeermiddel in de heelkunde, en als hulpstof om dieren te villen en om vilt te maken. Cinnaber werd ook verwerkt in cosmetica, om lippen en wangen rood te kleuren.

Het gebruik stopte toen werd onderkend dat langdurige blootstelling leidt tot kwikvergiftiging. Aan het begin van de 20e eeuw werd vermiljoen definitief niet meer gebruikt. Er waren betere kleurstoffen beschikbaar, zoals het (ook giftige) cadmiumrood. Dat is onder alle omstandigheden kleurecht en is goed met andere pigmenten te mengen.

Eind 20e eeuw was kwik vooral bekend door het gebruik in thermometers en barometers. Sindsdien kwik steeds meer door andere elementen vervangen. In de industrie wordt het nog gebruikt voor elektrische en elektronische toepassingen, omdat kwik een goede geleider is van elektriciteit. Kwik wordt ook gebruikt in spaarlampen en schakelaars.

Cinnaber en gezondheid

Spiritueel

Cinnaberkwarts: extra veilig en extra werking* Cinnaber hoort bij basischakra, heiligbeenchakra, miltchakra en zonnevlechtchakra. Verder hoort cinnaber bij je Ki-punt. Dit is het energetisch punt 3 vingers onder de navel. Uit dit Ki-punt haal je je kracht en evenwicht.
* Cinnaber reinigt de aura en centreert de aura's vanuit het Ki-punt. Het laat de energie doorstromen, doet blokkades oplossen.

Mentaal

* Cinnaber geeft energie en maakt geconcentreerd en doelgericht. Focust de wil.
* Het mineraal helpt bij verbering van je persoonlijke uitstraling.
* Cinnaber stimuleert sneller denken, ondersteunt een efficiëntere communicatie, geeft je meer overtuigingskracht.
* Cinnaber helpt moeilijke en chaotische situaties te accepteren zoals ze zijn, waarna je kunt proberen er het beste van te maken.

Emotioneel

* Als je last hebt van wisselvallige stemmingen, kan cinnaber helpen om een gelijkmatiger humeur te krijgen.
* De steen vermindert onrust, nervositeit en beven.

Fysiek

Cinnaber hanger* Een op de blote huid gedragen cinnaber hanger ondersteunt een detoxkuur. Draag de hanger maximaal 2 weken.
* Cinnaber stimuleert de stoelgang en de uitscheiding.
* Cinnaber kan helpen als je last hebt van boeren of winderigheid.
* Traditioneel wordt de cinnaber gebruikt bij vruchtbaarheidsklachten. Leg de steen regelmatig op de onderbuik.
* Cinnaber kan ook helpen bij het verminderen van ongerief zoals onfrisse lijflucht, zweetvoeten en stinkende adem.
* Verharde weefsels worden weer zachter dankzij cinnaber. Stramme gewrichten kunnen soepeler worden.
*Gebruik cinnaberwater uitwendig, om mee te wassen. Dit bevordert een gezondere huid.
* Cinnaber heelt en versterkt het hart en zuivert het bloed.
* Je krijgt meer energie als je cinnaber geregeld bij je draagt.

Runen

De runen die bij de cinnaber horen, zijn de Dagr, de Ár en de Reið.

De D (Dagr = Dag) staat voor dageraad, (dag)licht, opkomende zon. Cinnaber kan net als deze rune een doorbraak bewerkstelligen.
De J (Ár = Jaar; cyclus, oogst, vruchtbaarheid) staat voor succes door geduldig werken. Cinnaber ondersteunt dat je oogst wat je gezaaid hebt.
De R (Reið = Wiel, wagen; vervoermiddel) staat voor reizen, leren.

Elk van deze runen laat een aspect zien van een werk- en leerproces. De cinnaber helpt je gestelde doelen te bereiken door je er de energie en het uithoudingsvermogen voor te geven.

Sterrenbeelden

De cinnaber hoort bij de sterrenbeelden Schorpioen en Boogschutter.

Fysische eigenschappen cinnaber

Getrommelde cinnaberCinnaber is kwiksulfide. Bij verhitting kunnen kwikdampen vrijkomen. Toch is kwiksulfide minder giftig dan kwikverbindingen zoals methylkwik of kwikchloride. Bij inademing veroorzaken kwikdampen schade aan longen, zenuwen, hersenen en nieren.
Bewaar je stenen koel en was je handen na gebruik.

De helderrode kleur wordt steeds donkerder en neigt steeds meer naar bruin naarmate het mineraal meer vervuild is met plantenresten en andere organische stoffen.

Cinnaber komt vaak voor als insluitsel in andere mineralen. Zo kan cinnaber het mineraal chalcedoon helderroze of vuurrood kleuren. Dit type chalcedoon heet myrickiet.

Weblinks

• Kijk voor uitgebriede achtergrondinformatie bij cinnaber op de Engelstalige Wikipedia.
• Op de Engelstalige mineralenwebsite Webmineral staat volop informatie over de mineralogische eigenschappen van cinnaber.
• Op de Engelstalige mineralenwebsite Mindat vind je naast mineralogische informatie ook de vindplaatsen van cinnaber. Daarnaast biedt deze website een prachtige fotogalerij van cinnaber.
• Bekijk ook eens de fraaie plaatjes van cinnaber in het online mineralenmuseum van de Amerikaan John Betts.